رسانه های قدیم/ جدید و بازتاب آسیب های اجتماعی

نشست « رسانه و آسیب های اجتماعی» به همت خانه مطبوعات استان و همکاری دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری ایلام در 18 اسفند 95 با سخنرانی دکتر فردین علیخواه، جامعه شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان برگزار شد. در ادامه خلاصه سخنرانی ایشان آمده است:

وقتی تاریخ وسایل ارتباط جمعی در قرن بیستم را بررسی می کنیم متوجه می شویم که ارتباط بین رسانه و آسیب های اجتماعی همواره مورد توجه فعالان اجتماعی و همچنین محافل دانشگاهی و پژوهشی بوده است. مسأله و یا پرسش اساسی آن بود که آیا این رسانه ها صرفا انعکاس دهنده آسیب ها و جرائم هستند یا خودشان هم می توانند در بروز آنها نقش داشته باشند. منظور ما از وسایل ارتباط جمعی در قرن بیستم به طور خاص رادیو ، تلویزیون و همچنین مطبوعات هستند. در این قرن وسایل ارتباط جمعی واسطه بین واقعیت اجتماعی و توده مخاطبان بودند. لذا این پرسش وجود داشت که رسانه ها اخبار کدام آسیب های اجتماعی را جهت انتشار انتخاب می کنند و دوم آنکه این اخبار چگونه منعکس می شود؟ این نوع سوالات به دلیل پیامدها و آثاری بود که نوع انتخاب و نحوه انعکاس اخبار آسیب های اجتماعی می توانست بر مردم دربرداشته باشد. مثلا آیا اخبار آسیب های اجتماعی باعث حساسیت زدایی یا حساسیت زائی نسبت به برخی آسیب ها در جامعه می شد؟ آیا این اخبار زمینه افزایش ترس از جرائم را در جامعه افزایش نمی داد؟ آیا این احساس را به مخاطبان القاء نمی کرد که جهان از کنترل خارج شده است؟ آیا ناآرام جلوه دادن دنیای بیرون موجب ناآرام شدن دنیای درونی افراد نمی شود؟ با توجه به آنکه بیشتر رسانه های مشهور و معروف جهان در کشورهای موسوم به سرمایه داری فعالیت می کردند و در این محیط ها فروش و کسب سود معمولا مد نظر بنگاههای اقتصادی قرار دارد مفسران معتقد بودند که برخی از رسانه ها اخبار مسائل اجتماعی را به عنوان یک کالا بسته بندی کرده و به توده مخاطبان می فروشند. در واقع تلاش آنان بر آن است تا این کالا به نحوی آراسته شود که بتواند هوش و حواس مخاطبان را جذب خود نموده و آنان را به رسانه وابسته نماید. گمانه زنی در خصوص آثار رسانه ها بر مخاطبان در حیطه جرائم بی اساس هم نبود. برخی از تحقیقات نشان دادند که رسانه ها می توانند باعث شوند تا مخاطبان به دنیای اطراف خود با عینک ترس نگاه کنند و افزایش ترس و هراس جمعی، خود تأثیراتی در روابط اجتماعی آنان داشته باشد. به تدریج در اواخر قرن بیستم رسانه های جدید وارد زندگی مردم شدند. این رسانه ها توسعه یافتند. در قرن بیست و یکم شبکه های اجتماعی بخش جدائی ناپذیر زندگی شهروندان جهان شدند. امروزه تصور زندگی بدون کمک از این شبکه ها کمی دشوار شده است. در مقایسه با رسانه هایی که باید آنها را رسانه های سنتی بنامیم شبکه های اجتماعی ویژگی های جدیدی داشتند. مهم ترین ویژگی آن بود که مخاطب یا گیرنده به کاربر تغییر یافت. یعنی همه افراد می توانستند پیام یا محتوا تولید کنند. ویژگی دیگر آنکه در اینجا فیلترها یا افراد واسط حذف می شوند. منظور آن است که دیگر مرحله ای با عنوان دروازه بان رسانه ای وجود ندارد. دبیر یا سردبیر وجود ندارد. فرد تصمیم می گیرد و منتشر می کند. دیگر آنکه ارتباط پویاست. فرد پیام ارسال می کند، پیام دریافتی را می خواند و نظر می دهد، نظر می دهد و لایک یا دیس لایک می گیرد. مراحل ارتباط پویاست. این ویژگی ها در رسانه های قبلی وجود نداشت. عده ای از محققان این رسانه ها را سلف میدیا یعنی رسانه خود نامیدند. فرمان در دستان فرد قرار گرفته است. او می تواند به هر جهتی که اراده کند تغییر مسیر دهد. این تغییرات اتفاقات مثبتی در زندگی بشر بود. اختیار و انتخاب افراد در حوزه رسانه افزایش یافت. قابلیت های جدیدی در اختیار انسان ها قرار گرفت. ولی این همه قصه نیست. اجازه بدهید به بحث آسیب های اجتماعی بازگردیم. نزاع های دسته جمعی، خشونت خانوادگی، قتل، سرقت، خودکشی، طلاق، اعتیاد، روسپیگری. وقتی رسانه های سنتی یا جمعی به این موضوعات می پرداختند حداقل دروازه بانانی وجود داشتند که کم و بیش می دانستند در چه حیطه ای مشغول فعالیت هستند. آنان از قدرت و اثرگذاری رسانه آگاه بودند. می دانستند که نحوه چینش کلمات و عکس ها اثرگذار است. آنان از سطحی از سواد رسانه ای برخوردار بودند. اگر حتی رسانه ای زرد بودند می دانستند که باید نظر کارشناسان و متخصصان را هم در خصوص آسیب ها جویا شوند.  ضعف هایی داشتند ولی الزاماتی را رعایت می کردند. گسترش روزافزون شبکه های اجتماعی نگرانی هایی در حیطه آسیب های اجتماعی دامن زده است . منظور من رشد آسیب های مرتبط با شبکه های اجتماعی مانند خیانت یا سردی در روابط همسران نیست. منظور من تأثیر نحوه انعکاس اخبار آسیب های اجتماعی توسط شبکه های اجتماعی است که جای نگرانی دارد. اجازه بدهید خودکشی را مثال بزنم. تقریبا کمتر از چند دقیقه پس از وقوع یک خودکشی در فضاهای عمومی شهر ، هر عابری که موبایلی در دست داشته از این حادثه عکس گرفته و در شبکه های اجتماعی منتشر کرده است. حتی برخی تلاش نکرده اند تا صحنه دلخراش متلاشی شدن جسم فرد متوفی بر روی زمین را بپوشانند و به همان شکل آنرا منتشر کرده اند و این در حالی است که در برخی از گروهها اعضا نوجوان هم حضور دارند. با مرور این شکل از انتشار اخبار آسیب ها در شبکه های اجتماعی این ایده به ذهن خطور می کند که گویا قاعده " من اول دیدم" یا "من اول فرستادم" در انتشار این نوع اخبار وجود دارد. مسئولیت اجتماعی و اخلاق در این بین گویا نقش چندانی ندارد. در بسیاری از موارد شاهد هستیم که دعوا یا نزاع یک زوج یا اقوام او در یک عروسی به راحتی توسط کاربران فیلم برداری شده و توسط کاربران دیگر بازنشر می شود بدون اینکه کسی به موضوع "حریم خصوصی " افراد بیندیشد و لحظه ای از خودش سوال کند آیا آیا با بازنشر این فیلم، زندگی صاحب آن عروسی خراب نخواهد شد؟

گاهی اوقات شاهد هستم که در برخی از استان های کشورمان بین مسئولین و اصحاب رسانه به ویژه مطبوعات تنش هایی در خصوص نحوه انعکاس و نیز میزان آسیب های اجتماعی وجود دارد. من فکر می کنم که باید مارادونا را رها کرد و غضنفر را گرفت. باید همه نهادهای ذیربط چه انجمن های غیردولتی، اصحاب رسانه و نیز سازمان های دولتی به عنوان تسهیل گر، کمک کنند تا سواد بصری کاربران شبکه های اجتماعی افزایش یابد. موضوع مسئولیت اجتماعی در قبال حتی یک پیام ساده در آنها جدی گرفته شود. پیام های شبکه های اجتماعی مملو است از هیت اسپیچ یا پیام های تنفرآمیز نسبت به جنسیت ها و اقوام. من فکر می کنم که ما نیاز به جامعه پذیری رسانه ای جدیدی داریم که پایه های اصلی آن پایبندی به اخلاق رسانه ای در فضای شبکه های اجتماعی باشد. یعنی آنکه هر کاربر شبکه های اجتماعی قبل از بازنشر یک پیام پرسش های از خود داشته باشد: آیا در پیام من موضوع تنفرانگیزی نسبت به جنسیت یا قومیت یا دین خاصی وجود دارد؟ آیا پیام من تجاوز به حریم خصوصی یک فرد است؟ آیا پیام من به جامعه صدمه روانی خواهد زد؟ آیا پیام من با انگیزه اطلاع رسانی انجام می شود یا انگیزه مشهور شدن خودم؟ آیا کسی که در این فیلم هست اجازه داده تا من فیلمش را پخش کنم؟

.......................................

از خانم کمالی ممنونم که متن اولیه این سخنرانی را برایم ارسال کردند. این متن نسخه ویرایش شده فایل صوتی است.