از شبکه های درد دلی تا ظهور غول های رسانه ای: درباره آمدن و رفتن فارسی وان

 

 

 

فردین علیخواه-جامعه شناس

 

از چند ماهِ قبل خبری در خصوص تعطیلی احتمالی شبکۀ معروف « فارسی وان » در برخی از کانال­های خبری منتشر شد. این خبر برای نگارندۀ این سطور که بیش از پانزده سال است تحولات شبکه های ماهواره ای فارسی زبان را دنبال می کند قابل تأمل و بررسی بود؛ چرا که ناخودآگاه به یاد دوران اوج این شبکه افتادم، اینکه چگونه آمدنش توجه اغلب فعالان رسانه ای، فرهنگی و سیاسی را به خود جلب کرد و البته رفتنش نه! چرا که با آمدن شبکه های اجتماعی مجازی و تأثیرات شگرف آنها بر جامعۀ ایرانی گویا موضوع شبکه های ماهواره ای(به جز اخبار مربوط به پارازیت ها)  از دستور کار خارج شده است. در این نوشته، برای آنکه زمان و زمینۀ ظهور شبکه فارسی وان به روشنی درک شود تحولات شبکه های ماهواره ای را به سه دوره تقسیم کرده ام که در ادامه ویژگی­های برجسته هر دوره مورد بررسی قرار می گیرد.

·        دورۀ آغاز :

برخی از جوانان ایرانی همیشه این آرزو را از دوره نوجوانی داشتند که آیا روزی فرا خواهد رسید که مانند رادیو، با چرخاندن پیچ کانال‌گیر تلویزیون، شبکه‌های مختلف تلویزیونی کشورهای دنیا در صفحه تلویزیون‌شان ظاهر شود و آنان به تماشای برنامه‌های متفاوت این شبکه‌ها بنشینند. در اوایل دهه 1990، برخی از جوانان ایرانی از تحقق آرزوی خود و ظهور تکنولوژی جدیدی خبر می‌دادند که مانند چرخاندن پیچ رادیو برای جستجوی امواج، به آنان این امکان را می‌داد که بتوانند شبکه‌های تلویزیونی سایر کشورها را دریافت کنند. تلویزیون ملی ایران(NITV) به عنوان اولین شبکه ماهواره‌ای فارسی‌زبان پخش برنامه‌های خود را در سال 1999 از امریکا آغاز کرد. به تدریج شبکه‌های فارسی‌زبان دیگری فعالیت خود را آغاز کردند. از آغاز فعالیت اولین شبکه ماهواره‌ای فارسی‌زبان در سال 1377 تا حدود سال 1381 را دوره آغاز نامیده‌ام. در این دوره هم فرستندگان و هم بینندگان برنامه ها از این تکنولوژی جدید شگفت زده بودند. چرا که پس از تقریبا 20 سال، روزنه‌ای باز شده بود تا از آن طریق ایرانیانی که با وقوع انقلاب سال 1357 ایران را ترک کرده بودند بتوانند بدینطریق با جامعه ایرانی ارتباط برقرار کنند. تکنولوژی ماهواره‌ای واسطه بین مردم داخل ایران و ایرانیان پراکنده در جهان شده بود. در این دوره نه تنها صاحبان شبکه‌ها بلکه بینندگان شبکه‌های ماهواره‌ای در ایران نیز هیجان زده بودند. شبکه ایران(ITN)  یکی از مهم‌ترین شبکه‌های غیر‌سیاسی فارسی‌زبانی بود که در این دوره تأسیس شد. بیشتر برنامه‌های این شبکه نیز به بیان خاطرات قدیمی و روزمره صاحب شبکه و "درد دل" با بینندگان تعلق داشت ولی پخش روزانۀ فیلم‌های سینمایی و موزیک ویدئوهای قبل از انقلاب 1357 توانسته بود بخشی از ایرانیان را به خود جلب کند. در این دوره اولین شبکه تلویزیونی دولتی، یعنی رادیو صدای امریکا VOA با روزی یک ساعت برنامه تلویزیونی، فعالیت های خود را آغاز می‌کند. بخش فارسی رادیو صدای امریکا از سال 1979 برای ایران برنامه رادیویی پخش می‌کرد. ورود این شبکه بیانگر توجه تدریجی دولت‌ها به نقش شبکه‌های ماهواره‌ای در تغییر جوامع بود. همچنین در عرصه شبکه‌های سرگرمی، در اواخر این دوره، کانال موسیقی فارسی PMC به عنوان یک شبکه حرفه‌ای پخش موسیقی، فعالیت‌های خود را از دوبی آغاز می‌نماید. تا این زمان شبکه‌های فارسی‌زبان در لابه لای برنامه‌های عادی خود، موزیک‌ویدئو پخش می‌کردند. در دوره نخست مهم‌ترین ماهواره‌ای که شبکه‌های فارسی‌زبان از طریق آن برنامه‌هایشان را پخش می‌کنند Telstar 12 است. همچنین در این دوره به غیر از شبکه‌های فارسی‌زبان، شبکه‌های کشور ترکیه که از طریق ماهواره [1]Turk sat برنامه‌های خود را پخش می کنند بینندگان زیادی دارد. در مجموع در دوره آغاز، برنامه ها از نظر کیفی از استانداردهای لازم و قابل قبولی برخوردار نیستند. بیشتر برنامه ها استودیو-محورند و علاوه بر این، تلویزیون­ها عمدتا فیلم های سینمایی تولید شده در قبل از انقلاب 1357  و موزیک ویدئوهای متعلق به خوانندگان ایرانی ساکن امریکا را پخش می کنند. بخش قابل توجهی از تلویزیون­ها در دوره آغاز به اپوزیسیون جمهوری اسلامی ایران تعلق دارند. از نظر برنامه سازی، بیشتر این تلویزیون ها عام گرا Generalist  بودند و کمتر به علایق خاص مخاطبان توجه داشتند.

·        دورۀ رقابت‌های جدی

در این دوره تعداد شبکه‌های سرگرمی ، تجاری، موسیقی و شبکه‌های دینی فارسی‌زبان افزایش یافته و در مجموع بر تنوع شبکه‌های فارسی زبان و برآوردن سلیقه‌های مختلف مخاطبان افزوده می‌شود. همچنین رفتار تماشای مخاطب به تدریج نظم می‌گیرد و از هیجان‌زدگی دوره نخست کاسته می‌شود. منظور آن است که با افزایش تنوع شبکه‌ها، مخاطبان در دستگاههای گیرندۀ خود، فهرست شبکه مورد علاقه می‌سازند در ساعات مشخصی به تماشای شبکه‌ها می‌نشینند و به شکل هدفمند به دنبال علایق خود می‌روند. در این دوره شبکه‌هایی نظیر بی بی سی فارسیBBC Persian به عنوان دومین شبکه دولتی از لندن و شبکه MBC Persia از شهر دوبی پخش برنامه‌های خود را آغاز کردند که در تاریخ شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان تحولی عمده محسوب می‌شوند. هر چند قبل از بی بی سی فارسی، شبکه تلویزیونی بخش فارسی صدای امریکا برنامه پخش می‌کرد ولی شبکه بی.بی.سی. از آغاز به شکلی کاملا حرفه‌ای و با جهت‌گیری معتدل‌تر نسبت به جمهوری اسلامی ایران وارد این کارزار شد. در این دوره همچنین شبکه MBC Persia به عنوان اولین شبکه پخش سریال به زبان فارسی(به شکل زیرنویس) فعالیت خود را آغاز کرد. تا این زمان شبکه‌های فارسی‌زبان عمدتا یا سریال‌های تولیدی صدا و سیما و یا سریال‌های قبل از انقلاب را پخش می‌کردند که از کیفیت چندانی هم برخوردار نبودند. ولی MBC Persia برای اولین بار سریال‌های خارجی سال های اخیر را با زیرنویس فارسی پخش کرد. با تمایل جوانان به این شبکه، پخش سریال به زبان فارسی ، مورد توجه سرمایه گذاران شبکه‌های ماهواره‌ای قرار گرفت. در نتیجه چند شبکه به جمع شبکه‌های فارسی‌زبان پیوستند که تحولات شبکه‌های فارسی‌زبان را وارد مرحله جدیدی کردند که از مهم ترین آنها نخست تأسیس شبکه فارسی وان است. فارسی وان به شرکت Broadcast Middle East تعلق داشت که شرکای آن Moby Group و 21^st Century Fox بودند. هر چند در زمان تأسیس فارسی وان، شبکه MBC Persia به پخش سریال می‌پرداخت ولی بنا به دلایلی چون پخش سریال به زبان اصلی و با زیر نویس فارسی نتوانسته بود مخاطب چندانی- به جز در بین جوانان- جذب کند. از نظر حرفه ای ، فارسی وان اولین شبکه فارسی‌زبانی بود که سریال‌های خارجی سال‌های اخیر را با "دوبله فارسی" قابل قبولی پخش کرد. بسیاری از خانواده‌های ایرانی و به ویژه زنان خانه دار بیننده سریال‌های کلمبیایی، برزیلی و کره­ای این شبکه شدند. مردم در مکان­های مختلف درباره عملکرد شخصیت‌های سریال‌های شبکه فارسی وان حرف می‌زدند. حتی رسانه‌های جمعی نیز به قصه این سریال‌ها واکنش نشان می‌دادند. فارسی‌وان متهم شد که با پخش سریال‌هایش خیانت زنان به مردان را در خانواده‌ها تشویق می‌کند و بینان های خانواده را سست می کند. گسترش بحث‌های داغ درباره این شبکه موجب افزایش بیشتر بینندگان آن می‌شد. در مجموع این شبکه توانست در مدت کوتاهی علاقه‌مندان به سریال‌های خانوادگی را به خود جلب کند. اهمیت دیگر فارسی وان از آن جهت بود که یکی از سرمایه‌گذاران آن روپرت مرداک، غول رسانه‌ای جهان بود. نام مرداک این حدس را در بین برخی فعالان فرهنگی و سیاسی تقویت کرد که غرب به شکل هدقمند به دنبال اشاعه ارزش های لیبرال در جامعه ایرانی است. همچنین نام مرداک  می‌توانست انگیزه‌ای برای سایر شرکت‌های رسانه‌ای شود تا در محیط رسانه‌ای ایران سرمایه‌گذاری کنند.

         آغاز بکار شبکه من و تو 1 که عمدتا برنامه های سرگرمی و من و تو 2 که مستند های علمی پخش می کرد نیز تحولی دیگر در عرصه شبکه‌های فارسی‌زبان بود. شبکه من و تو 2 بعدها به دلایل نامعلومی تعطیل شد. شبکه‌ من و تو در مقایسه با همه شبکه‌های فارسی‌زبانی که تا زمان خود تأسیس شده بودند بسیار حرفه‌ای تر ظاهر شد به طوری که در مدت کوتاهی رقیب اصلی شبکه های پربیننده فارسی زبان شد. از مهم‌ترین دلایل موفقیت این شبکه؛ استفاده از مجریان جوان و جذاب، کیفیت بالای تصاویر، رعایت استانداردهای بالا در برنامه‌سازی، پرهیز از پخش برنامه‌های دیالوگ محور و کسل کننده، استفاده از آیتم های کوتاه برنامه‌ای، پخش برنامه‌های جذاب سبک زندگی و در نهایت اختصاص زمان بسیار کوتاه به تبلیغات تجاری بود.

سومین تحول در این دوره آغاز بکار شبکه نشنال جئوگرافی فارسی بود که موضوع برنامه ای آن مستندهای موسسه  National Geographic بود. این شبکه یکی از شبکه‌های متعلق به شرکت Broadcast Middle East بود. قبلا، شبکه من و تو 2 پخش مستندهای حرفه‌ای را با دوبله فارسی آغاز کرده بود ولی تعطیلی شبکه مذکور موجب شد تا علاقه‌مندان این نوع برنامه‌ها به شبکه نشنال جئوگرافی تمایل یابند. این شبکه نیز بعد از مدتی تعطیل شد. گرایش به حرفه ای‌شدن و حرفه‌ای رفتار کردن در عرصه تولید برنامه تلویزیونی از ویژگی‌های بارز "دوره رقابت های جدی" است. در دوره رقابت های جدی، مهم‌ترین ماهواره‌ای که شبکه‌های فارسی‌زبان از طریق آن برنامه‌هایشان را پخش می‌کنند Hotbird است. همچنین در این دوره به غیر از شبکه‌های فارسی‌زبان، شبکه‌های عربی که از طریق ماهواره Arabsat برنامه‌های خود را پخش می کنند بینندگان زیادی دارد.

·        دوره ظهور غول‌های رسانه‌ای(گروه-شبکه ها)

از سال 1389 تا 1395 تحولات مختلفی رخ داده است که مهم‌ترین آنها رشد "گروه‌شبکه‌هایی" است که به شکل حرفه‌ای تلاش می کنند تا سلیقه‌های مختلف مخاطبان را شناسایی و در همان راستا برنامه پخش کنند. جم‌گروپ GEM Group از مهم‌ترین آنهاست. ظهور شبکه‌های معروف به جم را باید تحولی جدید و خاص در ظهور شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان نامید. این تحول از آن جهت است که این گروه حدود 20 شبکه با موضوعات مختلف تأسیس کرده است که برنامه‌های جذاب تلویزیون های معروف دنیا را با کیفیت بالای اچ.دی. دوبله و پخش می‌کند. همانطور که نشان دادیم در دوره‌های قبل شبکه‌هایی ظهور کرده و نظر مثبت بینندگان شبکه های ماهواره‌ای را به خود جلب کرده‌اند. تفاوت گروه جم آن بود که برای هر یک از علایق مخاطبان، شبکه‌ای اختصاصی تأسیس کرد. مثلا این کمپانی شبکه‌های اختصاصی برای سفر، ورزش، فیلم سینمایی، سبک زندگی، کودکان، نوجوانان و سریال، و فیلم‌های هندی تعریف کرد. این گروه در هیأت یک غول رسانه‌ای ظاهر شد. ولی آنچه که در تاریخ شبکه های فارسی زبان تحولی خاص محسوب می شود تولید فیلم و سریال به زبان فارسی و با بازیگران ایرانی توسط گروه جم است. این اقدام، رقابت در عرصه شبکه های ماهواره ای فارسی زبان را وارد مرحله جدید و دشواری کرد. به دنبال گروه جم، در این دوره شاهد ظهور "گروه-شبکه های" دیگری از طرف سایر سرمایه گذاران رسانه ای  هستیم. برای مثال گروه-شبکه های Gam ، گروه شبکه های Opera ، و گروه شبکه های AAA (تریبل ای) از آن جمله است که البته هیچکدام از آنها نتوانستند با شبکه های جم به رقابت بپردازند.

در این دوره تأسیس یک شبکه برای کودکان به نام پرشین تون نیز تحولی جدید در عرصه شبکه‌های ماهواره‌ای بود. تا این زمان شبکه‌ای اختصاصی برای کودکان وجود نداشت. پس از تأسیس این شبکه، رقابتی برای تأسیس شبکه‌های کودکان شکل گرفت. حتی تحت تأثیر این رقابت‌ها، سازمان صدا و سیما نیز شبکه ای برای کودکان تأسیس کرد. در دوره ظهور غول‌های رسانه‌ای، شاهد تجزیه مخاطب انبوه به مخاطب خاص هستیم. به عبارت دیگر، کودکان به سمت شبکه‌های کودک، جوانان به سمت شبکه‌های فیلم و سریال و سرگرمی، زنان خانه‌دار به سمت شبکه‌های پخش سریال و سبک زندگی متمایل شده‌اند.

شبکه فارسی وان در حالی تعطیل شده است که گروه جم دهمین سال فعالیت خود را جشن می گیرد. همانطور که ویژگی های این سه دوره نشان می دهد فعالیت در عرصه شبکه های ماهواره ای نیازمند هوش و ذکاوت رسانه ای ، اقتصادی و اجتماعی فراوانی است. تاکنون حدود 220 شبکه فارسی زبان وارد این عرصه شده اند ولی تنها حدود 80 شبکه توانسته اند به فعالیت خود ادامه دهند و مابقی آنها به دلایل مختلف از جمله دلایل اقتصادی و ریزش مخاطب فعالیت خود را متوقف کرده اند. به جرات می توان گفت که از بین این 80 شبکه نیز حدود 60 شبکه هم اکنون به سختی می توانند توجه حتی ده هزار بیننده را به خود جلب کنند. ظهور دوره گروه-شبکه ها از یکطرف و همچنین پخش سریال های ترکی توسط گروه جم در آغاز فعالیت های این شبکه، شبکه فارسی وان را دچار رکود جدی نمود. شبکه ای که با پخش سریال های تولیدی کشورهای امریکای مرکزی و همچنین سریال های کره ای سرآمد شبکه های فارسی زبان شد پس از مدتی نتوانست پا به پای رقبای جدید پیش رود. مخاطب به دنبال ارضاء علایق رسانه ای خود است و هر شبکه ای که این علایق را کشف و به آن پاسخ دهد می تواند این مخاطب را جذب نماید. تکراری شدن سوژه های سریال ها، تکراری شدن چهره بازیگران سریال ها، پخش تکراری سریال ها و در نهایت ضعف نوآوری در برنامه سازی موجب کاهش مخاطبان شبکه فارسی وان شد. شبکه جم از این چنین ضعفی به شکل مناسبی استفاده کرد و با پخش سریال های ساخت کشور ترکیه این خلاء را تکمیل نمود. قرابت فرهنگی و اجتماعی سریال های ترکی با جامعه ایرانی باعث شد تا مخاطبان ایران اقبال بیشتری به این سریال ها نشان دهند. و البته این همه ماجرا نبود. در همین راستا، تولید سریال هایی با بازی بازیگران داخل کشور، استقبال خانواده های ایرانی از گروه جم را بیشتر و این شبکه را آشنای خانواده ها نمود. با همه این اوصاف باید گفت که هیچ ضمانتی وجود ندارد که حتی شبکه های گروه جم نیز همچنان بتوانند مخاطبان ایرانی را در مقابل برنامه های خود بنشانند. رقابت سختی درگرفته است. دور از انتظار نیست که سال آینده این خبر در جراید منتشر شود که گروه جم به دلیل وخامت اوضاع مالی به فعالیت رسانه ای خود پایان داد. آن زمان شبکه دیگری که ابتکار و ذکاوت بیشتری دارد گوی رقابت را از جم خواهد ربود. ولی در این بین یک سوال باقی می ماند: اگر ریزش و رکود مخاطب را دلیل اصلی تعطیلی شبکه فارسی وان بدانیم هم اکنون صدا و سیما باید چند شبکه خود را تعطیل کند!

*این مطلب در شماره هشتاد و یکم ماهنامه مدیریت ارتباطات منتشر شده است.

 

---

[1] نام برخی از ماهواره‌‌ها هم اکنون تغییر یافته است.