افشاگری در محیط خانواده با نرم افزارهای مکان یاب

این مطلب در شماره آبان 94 ماهنامه جامعه پویا منتشر شده است:

خبرنگار ماهنامه جامعه پویا چند سوال برایم ارسال کرد با این مضمون که:

"به تازگی در فضای مجازی تبلیغات نرم افزارهایی دیده می شود که ادعای توانایی ردیابی افراد را به کمک تلفن همراه دارند، این نرم افزارها را برخواسته از چه دگرگونی هایی در جامعه میبینید؟ به نظر شما گرایش به استفاده از چنین نرم افزارها یا هر نوع روش ردیابی افراد از سوی خانواده یا همسر چقدر است؟  شیوع این پدیده چه بیامدهایی در جامعه دارد و چه وضعیتی از جامعه منعکس می کند؟"

تصورم آن بود که گفته هایم قرار است به نقل از خودم در دل یک گزارش استفاده شود و به همین دلیل به زبان محاوره ای پاسخ دادم. ولی متأسفانه دیدم که  ماهنامه آنرا در قالب یک یادداشت منتشر کرده است.

............................

بحث مانیتور کردن به کمک تکنولوژی بحث جدیدی نیست. معمولا تکنولوژی های جدید امکان کنترل و نظارت بیشتری را به جوامع می دهند. مسأله آن است که تکنولوژی ها عمدتا در خدمت دولت ها قرار می گرفتند و دولت ها از آن برای مانیتور کردن فعل و انفعالات جامعه استفاده می کردند. ولی تکنولوژی های جدید این امکان را فراهم آوردند که جوامع هم در بتوانند دولت ها را کنترل کنند. منظورم آن است که تکنولوژی کنترل، هم اکنون در خدمت هر دو طرف قرار گرفته است. فارغ از دولت، در سطح جامعه هم ما شاهد بوده ایم که تکنولوژی کنترل و نظارت معمولا در دو عرصه به وجود آمده است: یا در مقابل تهدید جان و مال که منظورم برای مثال سرقت است یا برای محافظت از گروههای آسیب پذیر نظیر کودکان. منظورم از مورد اخیر آن است که برای مثال در رایانه ها یا گیرنده های شبکه های ماهواره ای، سازندگان امکاناتی نصب کرده اند که والدین بتوانند رفتار تماشا یا وبگردی های کودکانشان را رصد و کنترل کنند. در کل آنچه در این عرصه جدید به نظر می رسد استفاده از تکنولوژی برای نظارت بر آدم های بالغ توسط آدم های بالغ دیگر در سطح جامعه است.

روشن است که استقبال از یک تکنولوژی با شرایط و زمینه های اجتماعی ارتباط دارد. برای مثال استقبال ایرانیان از شبکه های اجتماعی مجازی قطعا دلایل اجتماعی دارد. این بحث هم همین طور است. مدتی قبل یکی از شبکه های صدا و سیما فیلمی نشان می داد به نام ملاقات والدین. در آنجا پدر خانواده که بازنشسته سازمان سیا بود از اصطلاح دایره اعتماد یا circle of trust استفاده می کرد. پدر خانواده به داماد خانواده می گفت که بعضی ها خارج از این دایره هستند و بعضی ها داخل آن. او همه چیز را با این دایره در نظر می گرفت و تحلیل می کرد. در روابط اجتماعی امروز ما هم بحث همین گونه شده است. آدم ها چنین دایره ای دارند و برخی را در خارج و برخی را در داخل آن قرار می دهند. موضوع نگران کننده آن است که به جایی برسیم که فقط یک "منِ " تنها داخل این دایره بماند و سایر آدم ها در بیرون آن قرار گیرند! متأسفانه کلیت جامعه ما در حال سوق یافتن به این وضعیت است. ما بدون آنکه در سازمان های اطلاعاتی کار کنیم مانند آن پدرِ خانواده دایره اعتماد می سازیم و مدام افراد را با توجه به این دایره حضور غیاب می کنیم. استقبال از این نوع تکنولوژی های جدید را می توان در این قالب دید. یعنی فرد حتی همسرش را خارج از آن دایره قرار می دهد. نکته دیگر همان چالش معروف جامعه برزخی است. جامعه نه سنتی و نه مدرن. ما ظواهر انسان های مدرن را به همراه داریم در حالی که هنوز منش های لازم با آنرا کسب نکرده ایم. برای مثال سرک کشیدن در زندگی دیگران هنوز برای ما جذاب است. اینکه سرک بکشیم و موضوعی برای صحبت پیدا کنیم. بسیاری از ما ایرانیان در نوع خود خانم مارپل یعنی همان شخصیت داستان های آگاتا کریستی هستیم.

پیامد گسترش استفاده از این تکنولوژی ها در سطح خرد یعنی در روابط خانوادگی تشدید طلاق عاطفی خواهد بود. در سطح کلان هم تشدید کاهش سرمایه اجتماعی خواهد بود که یکی از شاخص های آن اعتماد است. امروزه سرمایه اجتماعی لازمه توسعه جوامع محسوب می شود. با این روند در واقع مسأله توسعه هم می تواند دچار چالش جدی شود.